Ο Ιουστινιανός την έχτισε, ο Μεχμέτ ο Β΄ την κατέκτησε με πόλεμο, ο Ατατούρκ την μετέτρεψε σε μουσείο. Ο Ερντογάν έστησε ένα δικαστήριο, έβαλε μια υπογραφή για να την κάνει τζαμί και θεωρεί ότι κάτι έκανε. Όταν ένα μνημείο στέκει μεγαλοπρεπές και θαυμαστό για 1.500 χρόνια, γίνεται και πανανθρώπινο σύμβολο και κάτι σαν στοιχείο της φύσης. Θέλει το θράσος του Ηρόστρατου για να πιστέψει κανείς ότι τα πολιτικά παιχνίδια του Τούρκου προέδρου θα είναι κάτι περισσότερο από μια θλιβερή υποσημείωση στην ιστορία της Αγίας Σοφίας. Θα είναι, όμως, σταθμός στην ταχεία οπισθοδρόμηση της Τουρκίας από τον 21ο αιώνα.
Αναμενόμενη ήταν η απόφαση του τουρκικού δικαστηρίου να κηρύξει παράνομο το διάταγμα του Ατατούρκ που μετέτρεπε την Αγία Σοφία από τέμενος σε μουσείο· αναμενόμενη ήταν και η σπουδή με την οποία ο Ερντογάν υπέγραψε το δικό του διάταγμα για να περάσει το μνημείο στη δικαιοδοσία της Αρχής Θρησκευτικών Υποθέσεων της Προεδρίας. Και όμως, παρά τη βεβαιότητα ότι ο Τούρκος πρόεδρος θα επιδίωκε με αυτό τον τρόπο να συσπειρώσει τους οπαδούς του στην εσωτερική πολιτική σκηνή και να προσβάλει τα αισθήματα των απανταχού χριστιανών, και κυρίως των Ελλήνων, ομολογώ ότι ξαφνιάστηκα από τη θλίψη και την οργή που μου προκάλεσε η απόφαση. Τα αισθήματα αυτά δεν πηγάζουν τόσο από το ότι είμαι Έλληνας, αν και αυτό σίγουρα παίζει ρόλο για όλους μας, όπως και για όλους τους χριστιανούς. Είναι αδιανόητη η εμμονή ενός ανθρώπου να προσβάλλει συνεχώς όχι μόνο σύνορα, κανόνες, νόμους, συμφωνίες και δικαιώματα, αλλά να παραβιάζει χαιρέκακα τις αξίες του πολιτισμού, αναστατώνοντας την περιοχή, οδηγώντας τον λαό του ολοένα πιο μακριά από την εποχή μας. Οι Τούρκοι διαφωνούντες βρίσκονται στη φυλακή, στην εξορία ή στερούνται το δικαίωμα στην εργασία και στην κοινωνική ασφάλιση. Ο Τύπος και η κοινωνία ελέγχονται αυστηρά. Ενώ στην αρχή της διακυβέρνησής του ο Ερντογάν έκανε ανοίγματα στους Κούρδους, εδώ και λίγα χρόνια η εκστρατεία εναντίον τους είναι ανηλεής, επειδή έχει ανάγκη τη στήριξη ακραίων εθνικιστών. Συμπεριφέρεται σαν ηγεμών, σαν η Τουρκία να είναι υπερδύναμη, με κύριο όπλο την ανοχή της διεθνούς κοινότητας. Και όσο υπάρχει αυτή η ανοχή, τόσο πιο βάναυση και ακραία η συμπεριφορά του.
Οι αρχιτέκτονες της Αγίας Σοφίας ήταν εθνικοί, από την Πλατωνική Σχολή της Αλεξάνδρειας· εθνικός ήταν και ο υπεύθυνος του έργου. Χτίστηκε σε λίγο λιγότερο από έξι χρόνια, με τα εγκαίνιά του στις 27 Δεκεμβρίου του 537. Το 538, ο τρούλος του ναού κατέρρευσε και ξαναχτίστηκε. Στη συνέχεια, πολλές φορές κατέρρευσε μερικώς. Χτισμένη πολύ πριν από το Σχίσμα, η Αγία Σοφία ήταν ο μεγαλύτερος και σπουδαιότερος ναός της όλης της χριστιανοσύνης πριν γίνει σύμβολο της Ορθοδοξίας. Τα αναφέρω αυτά για να σημειώσω τον «πολυπολιτισμικό» χαρακτήρα της δημιουργίας του ναού, τη σπουδαιότητά του για ολόκληρη τη χριστιανοσύνη, και το γεγονός ότι και πριν από την Άλωση και τη μετατροπή της σε τζαμί, η Αγία Σοφία ήταν ταλαιπωρημένη, μπαλωμένη, αλλά πάντα όρθια. Χριστιανικός ναός για 916 χρόνια, τζαμί για 482 και μουσείο για 85, η Αγία Σοφία αντιμετωπίζει νέα περιπέτεια τώρα. Πάντα θα είναι σύμβολο του Χριστιανισμού και μοντέλο από το οποίο μεγάλοι Τούρκοι αρχιτέκτονες έμαθαν. Θα είναι, όμως, και σύμβολο μιας χαμένης εποχής στην οποία η Τουρκία, για καλό και για κακό, επιχείρησε να συμβαδίσει με τον υπόλοιπο κόσμο. Όσο κρατήσει και αυτή η μετατροπή σε τζαμί θα μαρτυρεί την επιστροφή της Τουρκίας σε συμπεριφορές του σκοτεινού παρελθόντος.
Ίσως η μόνη έκπληξη σε αυτή την εξέλιξη είναι ότι ο Ερντογάν έκαψε αυτό το χαρτί τόσο νωρίς, χωρίς να επιχειρήσει να εκβιάσει περισσότερο τη διεθνή κοινότητα, όπως συνηθίζει με μετανάστες και πρόσφυγες, με παρεμβάσεις και κατοχή εδαφών άλλων χωρών, με παραβιάσεις συνόρων και δικαιωμάτων γειτόνων, με τη στήριξη ακραίων ισλαμιστών κ.ά. Τα μοναδικά –αλλά ισχυρά– στηρίγματά του είναι ο Τραμπ, ο Πούτιν (στον βαθμό που ο Τούρκος πρόεδρος υπονομεύει τη συνοχή του ΝΑΤΟ) και η ανοχή άλλων χωρών, κυρίως μελών της Ε.Ε. Η ύβρις του, όμως, αυτή τη φορά ίσως αποδειχθεί μοιραία.
Νίκος Κωνσταντάρας,
«Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ», 12.07.2020