Το πώς μπορούμε να ενισχύσουμε την εθνική μας ασφάλεια είναι ένα κεντρικό ζήτημα στις μέρες μας, καθώς αντιμετωπίζουμε τη δεινή κρίση με την Τουρκία. Και μπορούμε με πολλούς τρόπους, όχι μόνο με εξοπλισμούς αλλά και με πρωτοβουλίες. Και πρώτα απ' όλα με την ευρηματική και δυναμική αξιοποίηση της Ευρωπαϊκής Ενωσης (ΕΕ) με κάθε τρόπο. Στην Ευρωπαϊκή Ενωση πρόκειται να αρχίσει μέσα στο επόμενο διάστημα (μάλλον στις 9 Μαΐου) η λειτουργία της Ευρωπαϊκής Συνέλευσης με τη συμμετοχή κυβερνήσεων, κοινοβουλίων και πολιτών για την επεξεργασία προτάσεων για το μέλλον της Ευρώπης. Ενα από τα θέματα που θα εξεταστούν είναι αυτό της ευρωπαϊκής άμυνας και ασφάλειας. Και ακριβώς πάνω σ' αυτό το θέμα η Ελλάδα οφείλει να παρουσιάσει μια δέσμη προτάσεων/πρωτοβουλιών που μεταξύ άλλων να ενισχύουν την εθνική μας ασφάλεια ενώ ταυτόχρονα θα προωθούν συνολικά και τη βαθύτερη ευρωπαϊκή αμυντική ενοποίηση. Πέντε ειδικότερες πρωτοβουλίες/προτάσεις θεωρώ ότι είναι ιδιαίτερα σημαντικές:
1. Εγγύηση των (εξωτερικών) συνόρων
Η έννοια των συνόρων ως της παραμέτρου που ορίζει την εδαφική ταυτότητα και κυριαρχία μιας κρατικής οντότητας και χρήζει προστασίας ενσωματώθηκε για πρώτη φορά στις διατάξεις της Κοινής Εξωτερικής Πολιτικής Ασφάλειας (ΚΕΠΠΑ) της Ενωσης με τη Συνθήκη του Άμστερνταμ (1997), με πρωτοβουλία της κυβέρνησης Σημίτη, και σήμερα αποτελεί πρόνοια της Συνθήκης της Λισαβόνας (άρθρο 21). Στην ίδια Συνθήκη περιλαμβάνεται επίσης η δέσμευση για την προστασία της «ανεξαρτησίας» και «ακεραιότητας» της Ενωσης. Αυτό όμως που εμφανώς απουσιάζει από τις Συνθήκες είναι η ρητή ρύθμιση-δέσμευση για την εγγύηση (guarantee) των εξωτερικών συνόρων από την ΕΕ. Και αυτό το κενό θα πρέπει να καλυφθεί τώρα, όσο δύσκολο κι αν φαίνεται. Και τη σχετική πρωτοβουλία οφείλει να αναλάβει η Ελλάδα (σε συνεργασία με άλλες χώρες-μέλη), η οποία αντιμετωπίζει και τις ισχυρότερες προκλήσεις στο πεδίο αυτό. Η χρονική συγκυρία για κάτι τέτοιο είναι ιδιαίτερα ευνοϊκή, όχι μόνο λόγω της Ευρωπαϊκής Συνέλευσης αλλά γιατί η Ευρωπαϊκή Ενωση στοχεύει τώρα στη διαμόρφωση της «κοινής άμυνας». Οχι απλώς «κοινής αμυντικής πολιτικής», η οποία αναφέρεται στη διαχείριση εξωτερικών κρίσεων (crisis management), αλλά κοινής άμυνας (common defence), η οποία ως κοινή δεν μπορεί παρά να εγγυάται πλήρως τα εξωτερικά σύνορα της πολιτικής οντότητας που εκφράζει.
2. Ρυθμίσεις για τη ρήτρα αμοιβαίας συνδρομής
Στη Συνθήκη της Λισαβόνας έχει ενσωματωθεί επίσης και η λεγόμενη «ρήτρα αμοιβαίας συνδρομής» (mutual assistance clause, άρθρο 42,7), η οποία δεσμεύει πολιτικά και νομικά τα κράτη-μέλη της Ενωσης να συνδράμουν «με όλα τα μέσα στη διάθεσή τους» (πολιτικά, διπλωματικά, οικονομικά και στρατιωτικά) ένα άλλο κράτoς-μέλoς που αντιμετωπίζει, πέφτει θύμα εξωτερικής επιθετικότητας (aggression). Πρόκειται για ιδιαίτερα σημαντική ρύθμιση που συμβάλλει στην ανάδειξη της Ενωσης σε οιονεί «σύστημα συλλογικής ασφάλειας» και ήδη έχει ενεργοποιηθεί για πρώτη φορά από τη Γαλλία για την αντιμετώπιση των τρομοκρατικών απειλών και επιθέσεων (2015). Αλλά περιέργως δεν έχει ενεργοποιηθεί ποτέ από την Ελλάδα, έστω κι αν η υιοθέτησή της αποτέλεσε ελληνική πρωτοβουλία (τη σχετική πρόταση υπέβαλε ο γράφων στη διαπραγμάτευση). Το χειρότερο, η Ελλάδα έχει παραμελήσει να προωθήσει με πρωτοβουλία της τη διαδικασία για την υιοθέτηση των λειτουργικών ρυθμίσεων (modalities) για τη γρήγορη, αποτελεσματική και με τρόπο που να εξυπηρετεί τα ελληνικά συμφέροντα ενεργοποίηση της ρήτρας. Θα πρέπει να το κάνει τώρα. Η ρήτρα αυτή μπορεί να αποδειχθεί ιδιαίτερα ευεργετική για την Ελλάδα.
3. Δύναμη προστασίας συνόρων PESCO
Η ενεργοποίηση από το 2017 της Μόνιμης Διαρθρωμένης Συνεργασίας(PESCO) στον τομέα της άμυνας έχει οδηγήσει στην υιοθέτηση κοντά 50 σχεδίων (projects) για την ενίσχυση της ευρωπαϊκής άμυνας στα οποία συμμετέχει επιλεκτικός αριθμός κρατών, μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα (σε ορισμένα είναι επικεφαλής). Απουσιάζει όμως το σχέδιο για τη συγκρότηση στρατιωτικής δύναμης άμεσης παρέμβασης για την προστασία των εξωτερικών συνόρων της Ενωσης όταν απειλούνται, από ομάδα των επιθυμούντων κρατών-μελών. Αυτό θα πρέπει να επιδιωχθεί τώρα με ελληνική πρωτοβουλία, όσο δύσκολο κι αν φαίνεται. (Και εδώ θέλει υπεύθυνο στοχασμό για τον ρόλο της Τουρκίας.)
4. Ένταξη υφαλοκρηπίδας στο τελωνειακό έδαφος της ΕΕ
Το τελωνειακό έδαφος (customs temitory) της Ευρωπαϊκής Ενωσης δεν περιλαμβάνει ως γνωστόν την υφαλοκρηπίδα (και ΑΟΖ). Περιλαμβάνει αιγιαλίτιδα ζώνη και εναέριο χώρο. Οταν η Ελλάδα εντάχθηκε στην Ενωση το 1981, έγινε μια γενναία προσπάθεια με πρωταγωνιστή τον (τότε) ευρωβουλευτή αείμνηστο Γιάγκο Πεσμαζόγλου για να συμπεριληφθεί και η υφαλοκρηπίδα. Παρά τη στήριξη του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου (θετική έκθεση Fourcade), η προσπάθεια δεν απέδωσε. Μολονότι είναι δύσκολο, η προσπάθεια θα πρέπει να επαναληφθεί τώρα. Οι οικονομικές και άλλες συνθήκες γύρω από την υφαλοκρηπίδα έχουν αλλάξει ριζικά αλλά και τα δεδομένα στην Ενωση. Όπως και η σημασία η υφαλοκρηπίδα να είναι στο τελωνειακό έδαφος.
5. Νέος ρόλος Ευρωπαϊκής Ακτοφυλακής
Το Προσφυγικό - Μεταναστευτικό είναι ζήτημα κρίσιμης σημασίας για την Ευρώπη, και ιδιαίτερα την Ελλάδα, και από πλευράς ασφάλειας, αν και θα πρέπει να αντιμετωπίζεται με όλες τις ανθρωπιστικές αξίες. Η Επιτροπή (αντιπρόεδρος Μ. Σχινάς) επεξεργάζεται μια νέα προσέγγιση στο ζήτημα προκειμένου να υπάρξει κοινή ευρωπαϊκή μεταναστευτική πολιτική. Μεταξύ των άλλων προτάσεων η Ελλάδα οφείλει όμως να επιδιώξει (α) τη δραστηριοποίηση της Ευρωπαϊκής Συνοριοφυλακής και Ακτοφυλακής (Frontex) στα χωρικά ύδατα της Τουρκίας (έπειτα από σχετική συμφωνία) και (β) την εγκατάσταση κέντρων διαλογής στο έδαφος της Τουρκίας (και άλλων χωρών), όπως είχε κατ' αρχάς αποφασίσει το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο (Ιούνιος 2018).
Π. Κ. Ιωακειμίδης,
Καθηγητής του Παν/μίου Αθηνών